تفاوت دادوستد و ربا

به نظر مولانا ابوالاعلي مودودي  داد و ستد و بهره (ربا ) نمي توانند از جهات اقتصادي اخلاقي مشابه يكديگر باشند زيرا :

1- در دادو ستد ، مبادله كالا بين خريدار و فروشنده درشرايط مساوي انجام مي پذيرد ، زيرا خريدار از محل خريد از فروشنده به سود خود مي­رسد وفروشنده در عوض كار ، هوشياري وقتي كه درتوليد كالاي مورد معامله مصرف داشته است. در مقايسه با اين داد وستد معاملات ربوي ، تقسيم كار بين طرفين معامله بر مبناي تساوي انجام نمي پذيرد. بستانكار به سود ثابت و مشخص دست مي يابد و بدهكارتنها به زمان استفاده از پول معيني، زماني كه لزوماً متضمن سودي براي اونيست. ازسوي ديگر، اگر وام گيرنده براي تامين نيازهاي مصرفي خود اقدام به اخذ وام كرده باشد، ديگر امكان استفاده از همين وقت را هم نخواهد داشت واگر وام را براي مقاصد سرمايه گذاري گرفته باشد ، آنچه را كه مي تواند انتظار داشته باشد سود است يا زيان، نتيجه آنكه در معاملات ربوي، يكي از طرفين معامله مسلماً به سود دست مي يابد، حال آنكه اين قطعيت در حصول سود براي طرف ديگرمعامله وجود ندارد .

2- در داد وستد اگر امكان سود زيادي هم وجود داشته باشد ، فروشنده ممكن است فقط يكبار از اين سود سرشار برخوردار گردد. اما در معاملات ربوي مادام كه اصل مبلغ وام بازپرداخت نشده است ، از مطالبه بهره خود صرفنظر نخواهد كرد. به عكس ، باگذشت زمان ، خط مطالبات او درمورد وامهاي تسويه نشده سال به سال و ماه به ماه افزايش مي يابد. حال اگرهم بدهكار از  وام دريافتي سودي بدست آورد، محدوديتهايي در رابطه با سود حاصله از وام دريافتي وجود دارد. لكن وام دهنده در رابطه با      بهره­هاي متعلقه به وام محدوديتي ندارد. از سوي ديگر ، اين امكان قوياً وجود دارد كه تمامي منابع مالي، حقوقي و مايملك و لوازم اثاثيه منزل بدهكار براي تامين طلب بستانكار كافي نباشد.

3- در داد وستد ، هنگامي كه كالا بر مبناي قيمت بازار به فروش درآيد ، معامله خاتمه مي پذيرد و مفهوم آن اين است كه كه خريدار پس از انجام معامله ديگر چيزي به فروشنده نمي­دهد در معاملات اجاره نيز چه در مورد خانه ، زمين يا ساير موارد ، اصل موضوع مورد معامله دست نخورده باقي مي ماند و در زمان تعيين شده به صاحب آن مسترد مي­شود و تنها براي استفاده از منافع عين مستاجره است كه مستاجر به موجر اجاره مي پردازد .

اما در مورد بهره وام گيرنده مبلغ وام دريافتي را عملاً به مصرف مي­رساند و بايد همان مبلغ را به اضافه بهره متعلقه به وام دهنده مسترد نمايد .

4- در داد وستد ، ظرف وصنايعي دستي ، افراد از كار مصروفه ، سختي كاريا مهارت و هنر خود سود به دست مي آورند . حال آنكه ، درمعاملات ربوي وام دهنده تنها پول اضافي خود را به وام مي دهد بدون كار شخصي ، مهارت يا تحمل سختي كار، درمنافع بدهكار شريك مي شود واژه شريك در اينجا به معني تكنيكي مفهوم آن مشاركت در سود و زيان است ، به كار برده نشده است . بلكه برعكس ، او (وام دهنده ) شريكي است كه قطع نظر از ميزان سوديا زيان حاصله در معامله هيچ گونه تعهدي در رابطه با سود و زيان ندارد . آنچه براي او مطرح است مطالبه بهره اي است كه در هنگام وام دهي تعيين كرده است حال اگر از لحاظ اقتصادي تفاوت بين داد وستد وبهره (ربا ) را مورد نظر قرار دهيم، اهميت اساسي آن در ارتباط با داد وستد وتجارب به عنوان يكي از عوامل مخرب تمدن ، فلسفه وجودي خود را نشان مي دهد. با اين همه، بهره از نظر اخلاقي در انسان صفات رذيله خست ، خودخواهي ، سنگدلي ، عدم ترحم و پولي پرستي را بوجود مي آورد. لذا ، هم از نظر اقتصادي و هم از لحاظ اخلاقي ، بهره مي تواند يكي از علل اساسي انهدام بشريت به حساب آيد ( اقبال قریشی ، انور، ص57 ) .

ارتباط آيات ربا با آيات صدقات

درآيه 276 از سوره بقره خداوند مي فرمايد : يمحق الله الربوا ويربي الصدقات .

يعني : خداوند سود ربا را نابود گرداند و صدقات را فزوني بخشد.

پرسش : با اينكه در ظاهر ربا مال را افزون و صدقه چيزي ازآن كم مي كند مقصود از ربا و ارباء يا فزوني صدقات چيست ؟ ( موسوی اصفهانی ، سید جمال الدین ، ص402 ) .

پاسخ : مي دانيم كه ربا خطر عظيمي براي توليد ، و ظلم غير قابل جبراني در توزيع است.

ربا خوار علاوه براصل مال كه از بدهكار خود مي گيرد مبلغي هم به عنوان بهره يا افزوده دريافت مي­دارد. اين افزوده­اي كه مي گيرد در حقيقت سهم او از عمل توليد است. ازاين رو هر قدر ربا گسترش يابد اموال بيشتري از دايره توليد خارج شده ، به ركود وذخيره وتراكم روي مي­آورد و بدين وسيله ربا خوار اموال بدهكار را به تدريج به اختلاس و نوعي دزدي به جيب خود مي­ريزد و اين افزايش اموال ربا خوار در حقيقت كاهش اموال بدهكار زحمتكش است و به همين نسبت اموال از توليد به تعطيل گرايش پيدا مي­كند تا جائي كه هر قدر نياز فراتر رود درآمد ربا خوار گسترش مي­­يابد و اين گسترش و كاهش­ها از دو طرف به اندازه­اي بالامي­گيرد كه زندگي بدهكار مختل مي­شود و با به هم خوردن زندگي اين گونه افراد رنجبر و مولد ، زندگي اجتماعي مختل شده، ظلم وفساد جاي نظم و رفاه را مي­گيرد. اما اينكه معاملات ربوي چگونه محق نابود كننده ، و بالعكس ، صدقه  خير و بركت آفرين است دراين زمينه استاد فقيد علامه طباطبایي مي­فرمايد : آيات ربا با آيات انفاق در راه خدا بي ارتباط نيست ، چنانكه جملة فوق الذكر و جمله و ان تصدقوا خيرلكم و همچنين مقارنت آيات ربا با آيات صدقه در سوره آل عمران و روم برآن دلالت دارد . قاعدتاً هم از نظر تضاد و مقابله با هم مربوط باشند . زيرا ربا گرفتن مال بدون عوض، و صدقه ، دادن مال بدون عوض است وآثار بدي كه بر ربا مترتب مي شود درست و بدون استثناء مقابل آثار خوبي است كه برصدقه مترتب مي شود و هرمفسده اي در ربا برابر است با مصلحتي در انفاق ، چنانكه صدقه موجب نشر رحمت و محبت شده ، پشت تنگدستان و مستمندان را راست مي كند و نظم و امنيت اجتماعي را برقرار مي سازد . پي آمدها و آثار ربا درست در جهت مخالف اينها است . خداوند متعال در اين آيات نسبت به ربا سخت گيريهایي نموده كه مانند آنها را درهيچ يك از فروع دين ، جز دربارة دوستي با دشمنان دين ، نكرده است .

تعبيراتي كه در مورد ساير كبائر است مانند زنا وشرب خمر و قمار و حتي قتل نفس ، گرچه خيلي شديد اللحن است ولي به پايه تشديدهائي كه در مورد اين دو امر شده نمي رسد و اين نيست جز از جهت اينكه آثار شوم ساير معاصي از يك يا چند فرد تجاوز نمي­كند. آن هم در بعضي از جهات وتنها در مرحله اعمال و افعال است ، ولي آثار سوء اين دوگناه بنياد دين را ويران وآثارآن را محو و نظام زندگي را فاسد كرده ، روي فطرت انساني پرده افكنده، جلوي حكم آن را مي گيرد ( المیزان ، ذیل آیه 275 بقره ) .

سود چيست ؟ و چگونه مي توان از آن منتفع شد ؟

با روشن شدن موضوع ربا تفاوت آن با سود، تعريف سود نسبتاً مشخص مي شود .

تعاريف متعددي براي سود مي توان ارائه نمود كه همگي در ريشه يكي خواهند بود . از جمله به تفاوت بين قيمت تمام شده كالاي خريداري و فروخته شده و حاصل فروش آن از بعد بازرگاني سود   مي­گويند و يا به تفاوت بين قيمت تمام شده كالاي توليد شده و حاصل فروش از بعد توليد سود گویيد و يا به تفاوت بين درآمدها و هزينه ها دريكدوره مالي ،  مشروط برآنكه در آمد بيشتر از هزينه باشد ، سود گويند و . . .

در مجموع از ديدگاه اسلامي درآمد ناشي از به كارگيري سرمايه ملكي شخص در امور اقتصادي كه مغاير موازين شرعي نباشد را سود گويند ( سبحانی ، حسن ، ص27 ) .

مراحل حذف ربا از سيستم بانكي

با استقرار نظام جمهوري اسلامي ايران، ربا ديگر نمي توانست جايي در اقتصاد بخصوص در سيستم بانكي داشته باشد . لذا از همان ابتدا اقداماتي در جهت حذف اوليه آن وسپس جايگزيني شيوه نويني كه بتواند در چارچوب موازين شرعي منبع درآمدي براي بانكي وسپرده گذاران باشد ، به عمل آمد . اقدامات در اين زمينه در دو مرحله صورت پذيرفت . مرحله اول در دي ماه 1358 و با تغييراتي جزئي و مرحله دوم در شهريور ماه سال 1362 صورت پذيرفت كه منجر به تصويب قانون عمليات بانكي بدون ربا (بهره) گشت .

1- حذف بهره و برقراري سود تضمين شده براي سپرده ها و كارمزد براي تسهيلات اعطايي 

از سال 1358 مطالعات پراكنده اي در زمينه تغيير نظام سوددهي بانكها و انطباق آن با اصول و موازين اسلامي انجام پذيرفت و از اقدمات اوليه درجهت حذف بهره، مصوبه سيصد و نود و دومين جلسه مورخ سوم دي ماه 1358 شوراي پول و اعتبار بود كه تنها به كاهش نرخ بهره و تغيير نام آن به كارمزد براي تسهيلات اعطايي و حداقل سود تضمين شده براي انواع سپرده ها محدود گرديد. درعين حال و بدليل پيچيدگي كار ، بانكها مكلف بودند تا در صورت وجود سود اضافي برحداقل سود تضمين شده در پايان هر سال مبلغي نيز اضافه نمايند .

ساختار اقتصادي خاص به جا مانده از گذشته كه ربا خواري بخشي ازآن شده بود ، موضوع حذف كامل بهره (ربا) از نظام بانكي كشور را نيازمند به مطالعات عميق و بنيادي مي­كرد و اين مطالعات          مي­بايست در رابطه با مجموعه الگوي اقتصادي كشور انجام مي پذيرفت. زیرا بدون جايگزين نمودن نظامي اسلامي دركليه زمينه هاي اقتصادي حذف را  امكان پذير نبود ( والی نژاد ، مرتضی ، ص44 ) .

2- قانون عمليات بانكي بدون ربا (بهره)

طي تبصره 54 قانون بودجه سال 60 دولت موظف  به انجام مطالعات و بررسي­هاي لازم در اين مورد گرديد وشش ماه فرصت قائل شد و در همين راستا اقدامات همه جانبه اي به عمل آمده  و گروه­هاي كارشناسي در وزارت امور اقتصادي و دارايي و بانك مركزي و همچنين با استفاده از حضور و نظرات تني چند از آيات عظام تشكيل گرديد و نهايتاً در پانزدهم ارديبهشت ماه سال 61 لايحه قانوني حذف بهره وانطباق عمليات بانكي با موازين اسلامي تهيه وتوسط وزارت امور اقتصادي و دارائي به هيئت دولت ارائه گرديد .

لايحه مذكور در هيئت دولت مورد بررسي قرار گرفت و درنوزدهم ارديبهشت ماه سال 61 مورد تصويب واقع شد و دو روز بعد تقديم مجلس گرديد. لايحه تقديمي در كميسيون ويژه اي در مجلس شوراي اسلامي بررسي و نهايتاً در هشتم شهريور ماه سال 1362 به تصويب رسيده و درتاريخ دهم شهريور ماه همان سال مورد تأئيد شوراي نگهبان قرار گرفت و جهت اجرا به دولت ابلاغ گرديد واز اول سال 1363 بانكها مكلف شدند كه عمليات خود را با مقررات جديد تطبيق دهند ( سبحانی ، دکترحسن ، ص29) .

كراهيت و تنفر اسلام نسبت به سيستم منفور ربا

حقيقت اول : كه بايد دلها به آن يقين پيدا كند – اين است  كه اسلام در هيچ جا با قيام نظام ربايي موافقت ندارد . و آنچه ممكن است اهل فتوي از علماي ديني يا غير ديني بگويند و جز اين باشد بيهوده گويي و فريب است . زيرا اساس تفكر اسلامي چنانكه بيان داشتيم با سيستم ربا و نتايج عملي آن در زندگي مردم و افکار آنها تضاد و برخورد مستقیم دارد .

حقیقت دوم : اینکه نظام ربایی بلایی است بزرگ . برای جامعه بشری نه فقط از جهت اخلاق و فکر و ایمان و مسیر زندگی انسانها ، بلکه از جهت حیات اقتصادی مردم و زشت­ترین نظامی است که رشد همه جانبه انسانها را متوقف می­سازد و سعادت افراد و اجتماعات را بکلی از میان بر می دارد .

 حقیقت سوم : در اسلام نظام اخلاقی و نظام کار کاملاً وابسته به یکدیگر است ، و انسان در تمام تصرفات و دخالت هایشان وابسته است  به پیمان خلافتی که از جانب خدای خود در زمین بر عهده دارد و تمام فعالیت­هایشان در معرض امتحان خداست ، و در آخرت هم مورد محاسبه قرار خواهد گرفت . به عبارت دیگر در اسلام یک نظام اخلاقی جداگانه و یک نظام کار جداگانه وجود ندارد ، بلکه اخلاق و کار هر دو با هم فعالیتهای انسانها را شکل می­دهد . و کار و اخلاق هر دو عبادتی است که پاداش بر آن مترتب است در صورتیکه خوب عمل شود . و اگر بد عمل شد گناهی است که عامل آن مورد مواخذه­ای قرار می­گیرد .

حقیقت چهارم : معامله ربوی بدون تردید اخلاق و احساس و عاطفه فرد مسلمان را در مقابل برادر دینی او بکلی فاسد می سازد ؛ علاوه بر آنکه حقوق و تعهدات فیمابین افراد را با ترویج روح حرص و خودبینی و نیرنگسازی از میان می­برد . کمی مطلب را بازتر کنیم : در عصر حاضر معاملات ربوی مهم ترین عامل بسیج کردن ثروت بسوی پست ترین شکل سرمایه گذاری شمرده می شود . زیرا سرمایه­ای که به صورت قرض ربایی تهیه شده است باید بتواند هم رنج تضمین شده را به چنگ آورده بابت بهره ربا بپردازد ، و هم از این سرمایه برای خود وام گیرنده مقداری سود باقی بماند . از همین جاست که سرمایه­دار عامل مستقیم می­شود برای سرمایه­گذاری در راه ایجاد فیلمهای کثیف ، و تاسیس مطبوعات آلوده ، و دائر کردن دانسینگ ها و کاباره­ها ، و بوجود آوردن برده های سفید یعنی زن­های هرزه­ای که شرف خود را به عیش و نوش هوسبازان می فروشند . و اصولاً مالی که با وام ربایی گرفته شده است وجهه همتش این نیست که برنامه­های مفید به حال انسانها را فراهم سازد ، بلکه تمام هدفش این است که هر چه بیشتر سود ایجاد کند ؛ اگر چه این سود از راه تحریک پست­ترین غرائز و هوسها  ایجاد نماید . این وضع امروز در تمام گوشه و کنار روی زمین به چشم می خورد و عامل اولی و اصلی آن همین معاملات ربایی است !

حقیقت پنجم : اسلام نظامی است تکامل یافته . یعنی در همان حال که معامله ربوی را حرام می کند مقرراتش را تماماً براساسی استوار می سازد که از ربا بی نیازی حاصل می­شود. و زندگی اجتماعی را هم به گونه ای نظم می دهد که اضطرار به این نوع معاملات بکلی از میان می رود ؛  بی آنکه با رشد منظم اقتصادی و اجتماعی برخورد و تماس پیدا کند .

حقیقت ششم : فردی که واقعاً مسلمان است معتقد است که در اسلام محال است خداوند متعال امری را حرام کند که بدون آن زندگی بشری قوام نمی یابد. کما اینکه محال است کسی معتقد به اسلام باشد وبگوید از نظر اسلام امری پلید است و در عین حال برای بقاء و پیشرفت زندگی ضروری است .

زیرا خدای منزه از نقص و نیاز همان خدای خالق این زندگی است ، و اوست که انسان را نماینده خود روی زمین ساخته ، و هم اوست که برای رشد و ترقی دادن زندگی انسانی وظایفی برای انسانها معلوم کرده است . خداوند خودش عنایت تام به این هدف دارد و انسانها را هم برای رسیدن به آن کمک و نصرت می نماید . خلاصه محال است یک فرد مسلمان تصور کند که در حرام های خود  امری حرام وجود دارد که بدون آن زندگی و ترقی بشری قوام و تامین نمی یابد .

نتیجه گیری :

معاملاتی است که در اسلام شدیداللحن حرام شمرده است علت حرام شمردن آن توسعه تجارت ، خرید و فروش ، هنر و صنعت است . این جنبه از لحاظ اقتصادی است و اما از جنبه انسانی تحریم ربا ، حرمتگذاری به انسانها و توانایی های آنان و توجه به تلاش، ریسک پذیری ، خطرپذیری و . . . می­باشد .

صدقه بر خلاف ربا نشر رحمت و محبت و نظم و امنیت اجتماعی است .

توجه داشته باشید که نباید ربا را با بیع، سود یا بهره اشتباه گرفت . در بیع معامله­ای که کاری انجام می شود و ریسک و  . . . دارد ، در سود مشارکت  اقتصادی مطرح است ، در بهره وام بابت کارهای تولیدی پذیرفته می شود و همه اینها با ربا متفاوت است .

در بانکداری اسلامی تدابیری اندیشیده شده که ربا را از آن حذف نموده است . بارزترین حقیقت در منفور بودن ربا در اسلام این است که ربا بلایی است که از لحاظ فکر و ایمان مسیر زندگی انسانها را تغییر می­دهد و از جهت حیات اقتصادی مردم زندگی آنان را متوقف می­سازد و سعادت افراد و اجتماعات را از میان بر می دارد .

فهرست منابع :

-         عمید ، حسن ، فرهنگ عمید ، انتشارات امیر کبیر ، تهران ، 1360.

-    امام خمینی(ره) ، ترجمه عبدالکریم بی آزار شیرودی ، رساله نوین تحریرالوسیله جلد دوم ، مسائل اقتصادی ، انتشارات موسسه انجام کتاب.

-        شهید آیت ا. . . بهشتی ، ربا در اسلام ، نشر فرهنگ اسلامی .

-    اقبال قریشی ، انور ، ترجمه هدایتی ، سید علی اصغر ، نظام اقتصادی و اجتماعی در اسلام ، انتشارات موسسه عالی بانکداری ایران .

-        تفسیر امیرکبیر

-     موسوی اصفهانی ، دکتر سید جمال الدین ، پیامهای اقتصادی قرآن ، انتشارات دفتر نشر فرهنگ اسلامی .

-    دکتر سبحانی ، حسن ، دغدغه ها و چشم اندازهای اقتصاد اسلامی ، انتشارات کتب علوم انسانی ، دانشگاه ها (سمت) ، چاپ 1380.

-        موسایی ، میثم ؛ تبیین و موضوع ربا از دیدگاه فقهی ، تهران ، موسسه تحقیقات پول و بانکی ، 1376.

-        ابراهیمی، محمدحسین ، ربا و قرض در اسلام ، قم ، 1372.

-        جمشیدی ، سعید ، بانکداری اسلامی ، انتشارات شکوه اندیشه ، 1379.

-         پاینده ، ابوالقاسم ، نهج الفصاحه ، حدیث 2231 ،  سازمان انتشارات جاویدان ، 1360.

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: